روزنامه گسترش صمت
گروه اقتصاد: باوجود برخورداری از منابع طبیعی و بهطور ویژه نفت در ایران و بهدنبال آن بهرهمندشدن از درآمدهای حاصل از صادرات آن، بودجه دولت تامین و چرخ اقتصاد در کشور میچرخد.
اما وابستگی بیش از اندازه به منابع نفتی و درآمدهای حاصل از صادرات آن، باعث پدیدآمدن مشکلاتی در اقتصاد ایران شده که به اذعان کارشناسان «طلای سیاه» را به «بلای سیاه» تبدیل کرده است. بنابراین برای رهایی از این وابستگی بیمارگونه به یک منبع طبیعی که اقتصاد را تکمحصولی و دچار پیامدهای خود کرده، نیازمند برنامهریزی منسجم و بلندمدت در این زمینه هستیم.کارشناسان اقتصادی معتقدند، برای کاهش وابستگی به درآمدهای نفتی باید در یک بازه زمانی میانمدت با برنامهریزیهای مناسب و اصولی و نه بهصورت مقطعی برای کاهش این وابستگی گام برداشت.
از مزیتهای نسبی درست استفاده کنیم.
علی صادقین مدرس و کارشناس اقتصادی : هیچ کشوری نمیتواند بدون مزیت نسبی پیشرفت کند، از اینرو صادرات در هر کشوری براساس مزیتهای نسبی و رقابتی آن کشور شکل میگیرد. صادقین با اشاره به اینکه نفت یک موهبت الهی است که در کشور ما به شکل فراوان و ارزان در اختیار است، گفت: مشکل این ماده طبیعی زمانی نمود مییابد که اقتصاد کشور بر مبنای خامفروشی نفت میچرخد. وی با اشاره به این موضوع که نفت و گاز در حوزه پالایش و صنعت پتروشیمی به علت مزیت نسبی قدرت قابلتوجهی برای صادرات کشور بهشمار میروند، یادآور شد: در آینده نیز قابل پیشبینی است که همچنان تقاضای بالایی - حالا با توجه به نوسانهایی که به همراه دارد - برای مشتقات نفتی داشته باشیم. پس بهترین گزینه به جای خامفروشی نفت و گاز، ایجاد صنایع تبدیلی پاییندستی مربوط به نفت و گاز همراه با فناوری بالا و قیمت تمامشده پایین است. به عبارت دیگر، اولویت اصلی برای صادرات در کشور ما باید این صنایع تبدیلی باشد. این مدرس دانشگاه به سایر جایگزینهای دیگر خامفروشی نفت اشاره کرد و گفت: در حوزه صنعت نیز بهطور عمده در بخش قطعات و در زمینه حوزههای معدنی و فلزی مانند سرب، آلومینیوم، سنگآهن و ... با وجود مواد اولیه فراوان و ارزان، دارای مزیت نسبی هستیم، بنابراین از این طریق هم میتوان ایجاد ارزشافزوده کرد. صادقین در ادامه به حوزه دیگری که میتوان فضای کسبوکار را در آن رونق بخشید اشاره و خاطرنشان کرد: حوزه گردشگری یکی از حوزههایی است که در ایران از قابلیتهای بالایی برخوردار است و هنوز هم به شکل بکر در این صنعت میتوان ارزآوری کرد که با ایجاد زیرساختارهای مناسب میتوان این صنعت را در کشور رونق بخشید. وی ادامه داد: با توجه به نیروی جوانی که در کشور وجود دارد با ارائه خدمات در سطح منطقهای و به کشورهای همسایه نیز میتوان به کشور ارز آوری داشت. این کارشناس اقتصادی درنهایت متذکر شد: البته صنایع «هایتک» که مانند مواد اولیه یا خدمات تابعی از قیمت نیستند، بهعنوان پایدارترین روشهای ارزآوری مطرح هستند که البته پیشروی در این صنایع برای کشور ما دور از واقعیت است، چراکه کشور ما در مرحلهای از توسعه قرار دارد که نیازمند دانش و فناوری است. از اینرو نمیتوانیم بهعنوان رهبر فناوری مطرح باشیم. درنتیجه تمام کشورهایی که همسطح ما هستند بهجای خامفروشی باید به مزیتهای نسبی خود توجه داشته باشند و با توجه به مزیتهای نسبی، مزیت رقابتی ایجاد کنند.
اقتصاد دانشبنیان جایگزین اقتصاد تکمحصولی
فرزاد هاشمی استاد دانشگاه و کارشناس اقتصادی در گفتوگو با صمت اظهار کرد: موضوع نفت و اقتصاد نفتی به تنهایی نمیتواند سبب پیشرفت یا پسرفت در کشورها شود. چهبسا کشورهایی مانند انگلیس و امریکا که با وجود نفت پیشرفت کردهاند و همچنین با کشورهایی مواجه هستیم که باوجود فراوانی نفت پیشرفت قابلتوجهی در اقتصاد نداشتهاند. هاشمی در ادامه تاکید کرد: بنابراین نمیتوانیم ادعا داشته باشیم که نفت عامل رشد اقتصادی خواهد بود یاخیر؟ اما از آنجا که رویکرد اقتصاد در کشور ما متکی بر نفت است و بیشتر بودجه دولت از طریق فروش نفت تامین میشود، از اینرو هر زمان هر نوسانی که در قیمت نفت روی دهد، کشور را از نظر اقتصادی با بحران روبهرو خواهد کرد و باید به فکر جایگزینهایی برای این اقتصاد تکمحصولی بود. وی با تاکید بر این موضوع که جایگزین کردن هر ماده طبیعی مانند معادن یا صنایع معدنی نیز از آنجا که تابع قیمتهای جهانی هستند، ممکن است به سرنوشت اقتصاد نفتی مبتلا شوند، گفت: بنابراین بهترین جایگزینی که برای اقتصاد تکمحصولی میتوان در نظر گرفت، اقتصاد دانشبنیان است. از اینرو در جانشینسازی باید به رویکردهای پایداری که دانش و نیروی متخصص با خود برای یک اقتصاد به همراه میآورد توجه کرد. این استاد دانشگاه با توجه به مزیتهای اقتصاد دانشبنیان خاطرنشان کرد: اقتصاد دانشبنیان میتواند باعث اشتغالزایی و درآمدزایی شده و به محیط کسبوکار نیز در جامعه رونق ببخشد.
فرآوری داشته باشیم
همچنین در اینباره محیا اللهقلی کارشناس اقتصادی با بیان اینکه ریشه بسیاری از مشکلات اقتصادی وابستگی بودجه دولت به نفت است، اظهار کرد: البته با وجود این مسئله مشکلات تنها با تکیه بر کاهش سهم نفت در بودجه که البته اقدام مهمی بهشمار میرود، حل نمیشود و باید ساختار اقتصاد را بهمنظور کاهش وابستگی به نفت اصلاح کرد. وی به وضعیت صنعت در اقتصادهای نفتی اشاره و تصریح کرد: در اقتصادهای نفتی، به دلیل ارزان بودن انرژی، ساختار صنعت بیشتر حول صنایع انرژیبر با فناوری پایین و ارزان شکل میگیرد، به همین دلیل هر نوسانی در قیمت نفت، این صنایع را هم تحتتاثیر قرار میدهد و در این حالت صنعت نیز وابسته به نفت است. اللهقلی یکی از پیامدهای این ساختار را اتلاف انرژی بالا در صنایع برشمرد و یادآور شد: با پایینبودن قیمت انرژی، صنایع انگیزهای برای تغییر ساختار و بالا بردن بهرهوری در مصرف انرژی ندارند و به همین دلیل شدت مصرف انرژی در کشور بالاست. اگر دولت هم بخواهد با افزایش قیمت، این بهرهوری را بالا ببرد نهتنها به هدف خود نمیرسد بلکه به تولید ضعیف جامعه نیز شوک وارد کرده و درنهایت ممکن است بنیان تولید را با مشکل مواجه کند. این اتفاقی بود که با افزایش قیمت حاملهای انرژی در سال ۸۹ شاهد آن بودیم. وی ساختار نفتی در جامعه ایران را نیز قابل تعریف دانست و گفت: در جامعه ایران مردم به قیمت پایین انرژی عادت کردهاند و به همین دلیل به افزایش قیمتها، واکنش نشان میدهند. به گفته این کارشناس اقتصادی، برونرفت از اقتصاد نفتی منوط به باور دولت و جامعه به پیامدهای منفی وابستگی به نفت است و باید با یک کار فرهنگی به جامعه و دولت نشان داد که بهتر است در کوتاهمدت برخی سختیها را تحمل کنند، با این شرط که دولت نیز تضمین دهد ساختار اقتصاد بدون نفت را پایهریزی کند. اللهقلی راهکار کوتاهمدت برای کاهش وابستگی به نفت را مقابله با خامفروشی دانست و توضیح داد: در کوتاهمدت میتوان از ظرفیتهای ایجادشده در حوزه پتروشیمی استفاده کرد و با ملزمکردن پتروشیمیها به پالایش نفت و تبدیل آن به فرآوردههایی نزدیک به بازار مصرف، ارزشافزوده بیشتری را نصیب کشور کرده و درنهایت موجبات رشد اقتصادی در کشور را مهیا کرد.
خروج از وابستگی به نفت امر سادهای بهنظر نمیرسد، از اینرو همواره باید با یک نگاه بلندمدت و نه به شکلی مقطعی، برنامههایی فراتر از اوج و فرود دولتها به این منظور تدوین کرد. در گام نخست رسیدن به باور اقتصاد بدون نفت نیاز به فرهنگسازی دارد تا با تحمل برخی از مشکلات، سم اعتیاد به این ماده را از کالبد جامعه و اقتصاد خارج کرد.
در ادامه نیز لازم است دولت با کوچکسازی خود و واگذاری امور اقتصادی به بخش خصوصی و مردم این فرصت را برای کاهش وابستگی به نفت فراهم کند و در کنار این موارد برای سایر مزیتهای نسبی در کشور برنامهریزی کند و نیروی انسانی را در یک فرآیند و نگاه بلندمدت با استفاده اقتصاد دانشبنیان جایگزین نفت کند.